Pieter, kerk en katholieke school

Het Geluid van Kerkklokken: Pieter's Jeugd in het Katholieke Vlaanderen van de Jaren Vijftig Het Vlaanderen van de jaren vijftig werd doordrongen van de aanwezigheid van de Katholieke Kerk. Het was een tijd waarin het geloof niet slechts een persoonlijke overtuiging was, maar een allesomvattende kracht die het dagelijks leven ritmeerde. Bijna negentig procent van de huwelijken werd in de kerk gesloten en vrijwel alle kinderen werden gedoopt, zelfs in meer progressieve kringen.1 In de regio's rond Hamont en Achel waren de kerken tijdens de week goed gevuld en op zondagen afgeladen, met meerdere missen per dag en op zondag.2 Deze alomtegenwoordigheid van het katholicisme creëerde een sterk gemeenschapsgevoel en een gedeelde identiteit die stevig rond de Kerk was verankerd. Voor iemand die in die tijd katholiek opgroeide in Vlaanderen, was de kerk en de parochiezaal een tweede thuis waar vrijwel elk feest werd gevierd.3 In dit diepgewortelde religieuze landschap groeide Pieter op. Het ritme van zijn jonge leven werd vaak bepaald door de klokken van de plaatselijke parochie. De lokale parochie diende als een centraal punt voor sociale interactie en vormde een belangrijk deel van de gemeenschapsidentiteit. De sterke religieuze omgeving waarin Pieter opgroeide, betekende dat zijn vroege ervaringen waarschijnlijk sterk beïnvloed werden door katholieke waarden, rituelen en sociale verwachtingen. De hoge percentages aan kerkelijke huwelijken en doopsels, in combinatie met volle kerken en talrijke missen, wijzen op een maatschappij waarin religieuze praktijk niet louter een persoonlijke overtuiging was, maar een significante sociale norm. Het feit dat de parochie diende als een tweede thuis voor vieringen, benadrukt verder de rol van de Kerk als een centrale pijler van het gemeenschapsleven. Deze doordringende invloed van het katholicisme in het Vlaanderen van de jaren vijftig schiep een sterke band binnen de gemeenschap en een gedeelde identiteit die rond de Kerk was gecentreerd. Pieter werd ingeschreven in de plaatselijke katholieke school, een gebruik dat in die periode wijdverspreid was in Vlaanderen. In Limburg, tijdens de jaren vijftig, werd er aanzienlijk geïnvesteerd in onderwijs en in de katholieke scholen begon de les met een gebed.4 Dit toont aan hoe het geloof in het dagelijkse schoolleven was geïntegreerd. Duizenden jongens in Nederland, met een concentratie in Brabant en Limburg (regio's met culturele overeenkomsten met Vlaanderen), bezochten katholieke kostscholen die gerund werden door priesters, broeders en zusters.5 Hoewel Pieter wellicht geen kostschool bezocht, benadrukt dit de algemene aanwezigheid van katholiek onderwijs. Het dagelijkse leven op de katholieke school was gestructureerd en gedisciplineerd en omvatte vaak religieuze praktijken naast de academische lessen. Een blik op het dagelijkse leven in een katholieke kostschool toont een routine van studiezaal, maaltijden en lessen.5 Hoewel dit niet direct betrekking heeft op dagscholen, suggereert het een gestructureerde omgeving die gangbaar was in katholieke instellingen. In scholen rond die tijd waren gebeden aan het begin en einde van de schooldag, evenals catechismus en Bijbelstudie, belangrijke onderdelen van het dagprogramma.6 Priesters, broeders en zusters speelden een belangrijke rol als leerkrachten en autoriteitsfiguren, waarbij religieuze instructie centraal stond. De katholieke scholen werden geleid door religieuze figuren die belast waren met de opvoeding van de kinderen.5 In jeugdverenigingen gaven proosten (vaak priesters) leiding, wat de actieve betrokkenheid van de geestelijkheid in het leven van jonge mensen aangeeft.4 De onderwijsmethoden en discipline die in de jaren vijftig gangbaar waren, waren vaak streng. Lichamelijke straffen zoals oorvijgen of tikken met een liniaal op de vingers waren niet ongewoon in scholen.4 Er waren strikte regels in de scholen, zoals in rijen staan, een specifieke houding aannemen tijdens het zitten en beperkte toiletpauzes.6 De katholieke scholen in het Vlaanderen van de jaren vijftig waren diep verweven met het religieuze leven, waarbij het geloof niet slechts een vak was, maar een fundamenteel aspect van de onderwijservaring. Het beginnen van de lessen met gebed, de opname van catechismus en Bijbelstudie in het curriculum en de rol van religieuze figuren als opvoeders, wijzen allemaal op een systeem waarin religieuze indoctrinatie een kernobjectief van het onderwijs was. De strikte discipline en de gestructureerde routine van de katholieke scholen waren waarschijnlijk bedoeld om niet alleen academische kennis bij te brengen, maar ook morele waarden en gehoorzaamheid aan religieus gezag bij jonge jongens zoals Pieter. De gangbare lijfstraffen en strikte klassenregels suggereren een onderwijsfilosofie die orde, gehoorzaamheid en naleving van regels benadrukte, wat overeenstemt met de nadruk van de Katholieke Kerk op moreel gedrag en respect voor autoriteit. De plaatselijke kerk was voor Pieter een belangrijke fysieke en spirituele ruimte. De geur van wierook, de schemerige verlichting en de klanken van hymnen en Latijnse gebeden creëerden een unieke sfeer. Oude gebruiken in de katholieke kerk omvatten de priester die de eucharistie in het Latijn vierde met zijn rug naar de gelovigen, het gebruik van altaardoeken in verschillende liturgische kleuren en communiebanken.7 Dit geeft inzicht in de visuele en rituele aspecten van de kerkdiensten die Pieter zou hebben meegemaakt. Pieter woonde de Mis bij en observeerde de rituelen en het gedrag van de kerkgangers. De kerken waren tijdens de week goed gevuld en op zondag vol, met meerdere missen.2 Dit suggereert dat regelmatige kerkgang een normaal onderdeel van het leven was voor Pieter en zijn gemeenschap. De kerkgang was een vast onderdeel van de week, met de Mis in de ochtend en het Lof (benedictie) in de namiddag op zondag.8 Bepaalde aspecten van het kerkgebouw moeten voor een jonge jongen bijzonder indrukwekkend of mysterieus zijn geweest. De neoromaanse architectuur van een kerk in Heer-Maastricht, gebouwd in 1905, kan representatief zijn voor kerken in de regio tijdens de jaren vijftig.9 Deze kerk had glas-in-loodramen, die visueel indrukwekkend moeten zijn geweest. Een grote, neogotische kerk met een hoge toren en een rijk gedetailleerd interieur suggereert de grandeur van sommige katholieke kerken in de omgeving.10 De kerk in het Vlaanderen van de jaren vijftig was niet slechts een plaats van aanbidding, maar een centraal architectonisch en zintuiglijk herkenningspunt in de gemeenschap, diep verweven met het leven van haar leden. De beschrijvingen van goed gevulde kerken, de details van rituelen zoals de Latijnse Mis en de communie, en de architectonische pracht van sommige kerken suggereren dat het kerkgebouw een aanzienlijk cultureel en emotioneel gewicht had voor de gemeenschap, inclusief de jonge Pieter. Pieter's regelmatige aanwezigheid in de kerk zou hem hebben blootgesteld aan een constante stroom van religieuze leringen, rituelen en sociale interacties binnen een gewijde ruimte, wat zijn spirituele ontwikkeling diepgaand heeft gevormd. Pieter bereidde zich voor op zijn eerste communie, waarschijnlijk door middel van catechismuslessen en het leren over de eucharistie. De eerste communie in de Katholieke Kerk is een feestelijke gelegenheid waarbij iemand voor het eerst de eucharistie ontvangt, voorafgegaan door catechese op school of in de parochie over de Kerk, de sacramenten, Jezus en de eucharistie.11 Het belang van de voorbereiding op de communie werd ook benadrukt in het schoolcurriculum.6 Voorafgaand aan de eerste communie vond doorgaans de eerste biecht plaats. De eerste communie in de Katholieke Kerk wordt voorafgegaan door de eerste biecht.11 Een herinnering aan de voorbereiding op de eerste communie en de eerste ervaring met de biecht in 1956 beschrijft de setting in de kerk en de daad van het bekennen van jeugdzonden.12 De ceremonie zelf omvatte speciale kleding die door de kinderen werd gedragen. Jongens kregen doorgaans een nieuw pak en meisjes een "bruidsjurk" (trouwjurk) voor hun eerste communie, vergezeld van een feest en geschenken.13 De kledingtraditie hield in dat meisjes vaak een witte jurk droegen, symbool van zuiverheid, terwijl jongens in nette pakken verschenen.14 Het voor het eerst ontvangen van de eucharistie was een belangrijke gebeurtenis. De heilige communie is de viering waarbij kinderen voor het eerst deelnemen aan de eucharistieviering, waarbij ze een hostie eten die wordt gezien als het lichaam van Christus.15 Na de ceremonie vonden familiefeesten plaats en werden er geschenken gegeven. Een standaardgeschenk in veel families was een ontbijtbord met bijbehorende kop en schotel.13 Tradities omvatten familiefeesten, communiefeesttaart en het uitwisselen van communieprentjes.14 De Eerste Heilige Communie was een belangrijke overgangsrite in het Vlaanderen van de jaren vijftig, gekenmerkt door aanzienlijke religieuze voorbereiding, plechtige ceremonies en vreugdevolle familiefeesten, die de intrede van een kind in de volledige deelname aan het katholieke geloof betekenden. De tradities rond de eerste communie, zoals de witte jurk voor meisjes, waren bedoeld om de zuiverheid en het sacrale karakter van de gelegenheid te benadrukken, wat een blijvende indruk achterliet op het kind en zijn familie. Pieter maakte kennis met het sacrament van de biecht, waarschijnlijk ter voorbereiding op zijn eerste communie. Een eerste ervaring met de biecht tijdens de voorbereiding op de eerste communie in 1956 herinnert aan de donkere en mysterieuze sfeer van de biechtstoel.12 De eerste communie in de Katholieke Kerk wordt voorafgegaan door de eerste biecht.11 Binnen de katholieke doctrine werd het concept van zonde en de noodzaak van vergeving uitgelegd. De biecht is een sacrament dat gelovigen de mogelijkheid biedt om hun zonden te belijden en vergeving te ontvangen, waarbij de nadruk ligt op het nemen van verantwoordelijkheid voor misstappen en de verzoening met God.16 Het belangrijkste doel van de biecht is het ontvangen van goddelijke vergeving voor zonden en het herstellen van de relatie met God die door zonde is verbroken.17 De ervaring van het biechten bij een priester in de biechtstoel werd gekenmerkt door geheimhouding. De ervaring van het betreden van de biechtstoel, de geheimhouding en het bekennen van jeugdzonden, vaak fluisterend, wordt beschreven.12 Het proces van de biecht omvat zelfonderzoek, het duidelijk en oprecht bekennen van zonden, het uiten van berouw, het ontvangen van absolutie van de priester en het doen van boete.17 De boetedoening die door de priester werd opgelegd, bestond vaak uit gebeden. Een boetedoening, meestal gebeden zoals het Onzevader en Weesgegroet, werd opgelegd.12 Door de biecht ontvangen gelovigen vergeving en genade, wat een nieuw begin mogelijk maakt.16 De biecht in het Vlaanderen van de jaren vijftig was een belangrijke religieuze praktijk die jonge kinderen zoals Pieter van jongs af aan een gevoel van morele verantwoordelijkheid bijbracht, hun begrip van goed en kwaad en hun relatie met de Kerk vormde. De geheimhouding en de formaliteit van de biecht, zoals beschreven in de herinneringen, creëerden waarschijnlijk een mengeling van angst en eerbied bij jonge biechtelingen, waarbij de plechtigheid van het zoeken naar vergeving werd benadrukt. Pieter nam deel aan catechismuslessen, hetzij op school, hetzij in de parochie. Kinderen ontvingen catechese op school of in de parochie ter voorbereiding op de eerste communie.11 Catechismus en Bijbelstudie waren belangrijke onderdelen van het dagelijkse schoolprogramma in katholieke scholen.6 De inhoud van de catechismus omvatte de kern van de katholieke geloofsovertuigingen, gebeden en morele leringen. Voorbeelden uit de "Mechelse Catechismus" omvatten de Tien Geboden en de Vijf Geboden van de Heilige Kerk, evenals gebeden.18 De Tien Geboden en de Vijf Geboden van de Heilige Kerk uit de Mechelse Catechismus werden onderwezen.18 De instructiemethoden omvatten waarschijnlijk memorisatie en recitatie. Het leren door herhaling, waarbij de leraar een zin of feit zei die de leerlingen meerdere keren moesten herhalen, werd gebruikt.6 Het doel van de catechismus was om een sterke basis in het katholieke geloof te leggen. Het godsdienstonderwijs in de jaren vijftig, vaak catechismus genoemd, had tot doel goede christenen te vormen.19 De catechismuslessen in het Vlaanderen van de jaren vijftig waren een fundamenteel onderdeel van de opvoeding van een katholiek kind, ontworpen om systematisch de doctrines en morele codes van de Kerk over te brengen. De opname van catechismus in het schoolcurriculum, de beschikbaarheid van specifieke catechismussen zoals de "Mechelse Catechismus" en het expliciete doel om "goede christenen" te vormen, tonen de centrale rol van religieus onderricht in Pieter's opvoeding. Het vertrouwen op memorisatie en recitatie in de catechismuslessen suggereert een onderwijsaanpak die de internalisatie van religieuze kennis en de naleving van de leringen van de Kerk prioriteerde. De beschrijving van het leren door herhaling geeft aan dat het van buiten leren een belangrijke methode was in de catechismus, waarbij de nadruk lag op het kennen en herhalen van de kern van de religieuze leerstellingen. Pieter's plechtige communie vond plaats op een latere leeftijd dan zijn eerste communie. Er werd een onderscheid gemaakt tussen de eerste communie en de plechtige communie, waarbij de laatste vaak plaatsvond rond de leeftijd van twaalf jaar en soms gekoppeld was aan het sacrament van het vormsel.20 In de Noorderkempen ontving een meisje haar eerste "cornetmuts" (een soort hoofdtooi) bij haar plechtige communie, wat aangeeft dat het een belangrijke gelegenheid was met specifieke gebruiken.21 De plechtige communie werd beschouwd als een verdere stap in de religieuze toewijding en werd vaak geassocieerd met een volwassener begrip van het geloof. De plechtige communie vertegenwoordigde een diepere toewijding en er werden inspanningen geleverd om communie en vormsel samen te brengen.20 Er waren mogelijk speciale ceremonies of rituelen verbonden aan de plechtige communie. Specifieke kleding werd in sommige regio's geassocieerd met de plechtige communie.21 Het omvatte waarschijnlijk voortdurende deelname aan kerkelijke activiteiten en jeugdgroepen. Er waren jeugdverenigingen in parochies die leiding gaven onder een proost, wat aangeeft dat oudere kinderen zoals Pieter waarschijnlijk bij deze activiteiten betrokken waren.4 De plechtige communie in het Vlaanderen van de jaren vijftig markeerde een voortgang in de religieuze reis van een jonge katholiek en betekende een volwassenere toewijding aan het geloof dan de eerste ontvangst van de eucharistie. Het gemaakte onderscheid tussen eerste en plechtige communie en de associatie van specifieke gebruiken en kleding met de plechtige communie geven aan dat het werd gezien als een belangrijkere en formelere bevestiging van het geloof. De mogelijke koppeling tussen plechtige communie en vormsel suggereert een periode van intensievere religieuze vorming en een diepere integratie in het leven van de Kerk voor adolescenten zoals Pieter. Tijdens zijn adolescentie bleef de Kerk een sterke invloed uitoefenen op Pieter's leven. Hij was mogelijk betrokken bij kerkelijke jeugdactiviteiten en organisaties. Er waren jeugdverenigingen in parochies die leiding gaven onder een proost, wat mogelijkheden bood voor Pieter om deel te nemen aan kerkelijke activiteiten tijdens zijn tienerjaren.4 De Kerk speelde een belangrijke rol bij het vormgeven van morele waarden en sociale normen in deze periode. Scholen speelden een cruciale rol bij het leren van jongeren om de wet te gehoorzamen en autoriteit te respecteren, wat overeenstemt met de nadruk van de Kerk op morele opvoeding.22 De Katholieke Kerk speelde een rol in de mentale disciplinering en de nadruk op het vermijden van zonde, wat Pieter's morele ontwikkeling zou hebben beïnvloed.23 Het sociale leven binnen de parochiegemeenschap draaide vaak om kerkelijke evenementen en bijeenkomsten. De parochiezaal was een centrale plaats voor vieringen, wat het sociale aspect van het kerkelijke leven benadrukt.3 Er waren talrijke vrome verenigingen binnen de parochies, wat wijst op een levendige sociale scene die rond de Kerk was gecentreerd.2 De Katholieke Kerk in het Vlaanderen van de jaren vijftig bood een allesomvattend kader voor het adolescentenleven, dat verder reikte dan religieuze diensten en sociale activiteiten, morele leiding en een sterk gevoel van gemeenschapszin omvatte voor jonge mensen zoals Pieter. Het bestaan van kerkelijke jeugdverenigingen, de nadruk op morele opvoeding en de parochie als sociale spil illustreren hoe de Kerk een veelzijdige rol speelde in het vormgeven van het leven van Vlaamse tieners. De invloed van de Kerk tijdens Pieter's adolescentie heeft waarschijnlijk een reeks waarden en sociale verwachtingen bij hem ingeprent die zijn gedrag en keuzes zouden hebben geleid toen hij volwassen werd. De focus op gehoorzaamheid aan autoriteit en het vermijden van zonde suggereren dat de leringen van de Kerk tijdens deze vormende jaren een blijvende impact zouden hebben gehad op Pieter's morele kompas en zijn begrip van zijn plaats in de gemeenschap. Uiteindelijk besloot Pieter te trouwen in dezelfde kerk waar hij zijn religieuze mijlpalen had ervaren. In de jaren vijftig trouwde vrijwel iedereen in Nederland, katholiek of protestant, "voor de kerk".24 Dit onderstreept de sterke traditie van kerkelijke huwelijken. Er waren verschillende huwelijkstradities, waaronder de witte jurk van de bruid (die rond 1950 weer populair werd), de rol van bruidsmeisjes en bruidsjonkers, de uitwisseling van ringen en het bruiloftsfeest.25 Anecdotes van kerkelijke huwelijken in de jaren vijftig vermelden het tijdstip van de ceremonie, de aanwezigheid van familie en buren en lokale gebruiken zoals "karbied schieten" (het laten ontploffen van carbid in melkbussen) om te vieren.26 Het sacrament van het huwelijk was van groot belang binnen het katholieke geloof. De Katholieke Kerk had een aanzienlijke invloed op het huwelijk en beschouwde het als een sacrament dat door Christus was ingesteld.27 Het huwelijk werd beschouwd als door God ingesteld voor de voortplanting en opvoeding van kinderen in de katholieke geest.24 Er waren specifieke gebruiken en sociale verwachtingen met betrekking tot het huwelijk in het Vlaanderen van de jaren vijftig. Tradities omvatten dat de bruidegom het bruidsboeket betaalde en het geloof dat het dragen van de trouwjurk van de moeder geluk bracht.25 De gemeenschap was nauw betrokken bij de huwelijksfeesten, waarbij buren hielpen en deelnamen aan de festiviteiten.26 Het trouwen in de kerk was een diepgewortelde sociale en religieuze norm in het Vlaanderen van de jaren vijftig, wat de toewijding van het paar aan elkaar, maar ook aan hun geloof en gemeenschap betekende. Katholieke huwelijken in deze periode waren vaak gemeenschapsgebeurtenissen, met een aanzienlijke betrokkenheid van familie, vrienden en buren, wat de sterke sociale banden en gedeelde tradities binnen de Vlaamse parochies weerspiegelde. Gedurende zijn leven werd Pieter diepgaand gevormd door de Katholieke Kerk, van zijn jeugd tot aan zijn huwelijk. Het geloof bood een kader om de wereld te begrijpen, morele leiding en een gevoel van saamhorigheid. Het verhaal van Pieter's leven weerspiegelt de bredere sociale geschiedenis van het Vlaanderen van de jaren vijftig, waar de Katholieke Kerk een dominante rol speelde in het vormgeven van culturele normen en individuele ervaringen. Voor individuen zoals Pieter in het Vlaanderen van de jaren vijftig was de Katholieke Kerk meer dan slechts een religieuze instelling; het was een fundamentele kracht die hun identiteit, waarden, sociale interacties en levensmijlpalen van geboorte tot huwelijk vormde. Het verhaal van Pieter's leven is representatief voor het "Rijke Roomse Leven" dat deze periode in Vlaanderen kenmerkte, waar religieuze praktijk diep in het weefsel van de samenleving was geïntegreerd. Geciteerd werk Receptiegeschiedenis van dr. Spock in Vlaanderen (jaren '50 en '60). (Anne-Greet Denolf), geopend op mei 5, 2025, http://www.ethesis.net/spock/spock_deel_5.htm Jaren 50-60 - Grevenbroekmuseum, geopend op mei 5, 2025, https://www.grevenbroekmuseum.be/fr/jaren-50-60/jaren-50-60-teksten/284-jaren-50-60 Katholiek - Mainzer Beobachter, geopend op mei 5, 2025, https://mainzerbeobachter.com/2025/04/02/katholiek/ Jaren 50-60 teksten - Grevenbroekmuseum, geopend op mei 5, 2025, https://www.grevenbroekmuseum.be/nl/jaren-50-60/jaren-50-60-teksten Op kostschool bij de paters - Andere Tijden, geopend op mei 5, 2025, https://anderetijden.nl/aflevering/332/Op-kostschool-bij-de-paters Terug naar school | Luisterspelen, geopend op mei 5, 2025, https://luisterspelen.be/terug-naar-school/ Verhalen van vroeger .... door Chad/Sjarel Brosens. - RAWEPO 5.2.3, geopend op mei 5, 2025, https://www.rawepo.be/cultuur/varia/5105-verhalen-van-vroeger-door-sjarel-brosens.html De rol van het geloof in de jaren '50 en '60 - Heerlen Vertelt, geopend op mei 5, 2025, https://www.heerlenvertelt.nl/2011/07/de-rol-van-het-geloof-in-de-jaren-50/ Petrus Banden - Maastricht - Kerkgebouwen in Limburg, geopend op mei 5, 2025, https://www.kerkgebouwen-in-limburg.nl/kerken/heer/petrus-banden ,s-Gravenhage, Van Limburg Stirumstraat - Joseph (1888 - 1971) - Reliwiki, geopend op mei 5, 2025, https://reliwiki.nl/index.php/,s-Gravenhage,_Van_Limburg_Stirumstraat_-_Joseph_(1888_-_1971) Eerste communie - Wikipedia, geopend op mei 5, 2025, https://nl.wikipedia.org/wiki/Eerste_communie Biechten - Wierook, wijwater & worstenbrood, geopend op mei 5, 2025, https://wierookwijwaterenworstenbrood.nl/ontdekken/verhalen/biechten Eerste communie - Wierook, wijwater & worstenbrood, geopend op mei 5, 2025, https://www.wierookwijwaterenworstenbrood.nl/ontdekken/verhalen/eerste-communie Tradities bij een Eerste Communie - Magic Memories, geopend op mei 5, 2025, https://www.magicmemories.be/blog/tradities-bij-een-eerste-communie 16 weetjes en feitjes over de eerste communie - Kaartje2go, geopend op mei 5, 2025, https://www.kaartje2go.nl/blog/communie/eerste-communie/ De Biecht: Een Weg naar Verzoening en Vernieuwing - Katholieke Vesting | Verdieping in Geloof | Traditie en Gemeenschap, geopend op mei 5, 2025, https://www.katholiekevesting.nl/de-biecht-een-weg-naar-verzoening-en-vernieuwing/ Het sacrament van de biecht: verzoening of sacrament van boete? - De Winkel van Lourdes, geopend op mei 5, 2025, https://www.winkel-van-lourdes.com/blog/49-het-sacrament-van-de-biecht-verzoening-of-sacrament-van-boete.html Mechelse Catechismus van 1954 - Schoolcatechismus, geopend op mei 5, 2025, http://verbond.blogspot.com/2011/09/de-goede-oude-mechelse-catechismus-van.html In Gods naam? - Thomas - Godsdienstonderwijs.be - KU Leuven, geopend op mei 5, 2025, https://www.kuleuven.be/thomas/page/in-gods-naam/ Collationes - nr 3, September 2012 - Het vormsel tussen doopsel en communie. Van een minimalistische sacramententheorie naar een maximalistische liturgietheologie - Tijdschriften - Thomas - KU Leuven, geopend op mei 5, 2025, https://www.kuleuven.be/thomas/page/tijdschriften/viewarticle/73875/ HET DRAGEN VAN STREEKDRACHTEN IN VLAANDEREN | Tradities, gebruiken, praktijken, kennis en vaardigheden, geopend op mei 5, 2025, https://immaterieelerfgoed.be/nl/erfgoederen/HET-DRAGEN-VAN-STREEKDRACHTEN-IN-VLAANDEREN Over leven op school - Vlaamse Overheid, geopend op mei 5, 2025, https://www.vlaanderen.be/cjm/sites/default/files/2021-08/Over%20leven%20op%20school_WEB2.pdf De katholieke huwelijksleer René Bastiaanse - Radboud Repository, geopend op mei 5, 2025, https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/252923/252923.pdf?sequence=1&isAllowed=y Huwelijk | 1950-1959 - JouwWeb, geopend op mei 5, 2025, https://1950-1959.jouwweb.nl/huwelijk Christelijk huwelijk - Histories vzw, geopend op mei 5, 2025, https://histories.be/ritueel/christelijk-huwelijk/ Verliefd, verloofd, getrouwd - Archief de Loi, geopend op mei 5, 2025, https://archiefdeloi.nl/algemeen/108-tradities-en-gebruiken/119-verliefd-verloofd-getrouwd QUOD DEUS CONJUNXIT, HOMO NON SE- PARET (MT. 19,6). HUWEN EN SCHEIDEN TOT 1850: EEN VERKENNING. - openjournals ugent, geopend op mei 5, 2025, https://openjournals.ugent.be/vmd/article/88971/galley/206720/view/